Η ανθρώπινη αξιοπρέπεια είναι ‘κάτι το μυστηριώδες’ είχε πει κάποτε ο Gabriel Marcel και μάλλον είχε δίκιο. Αν και η ‘αξιοπρέπεια’ αποτέλεσε και αποτελεί θεμέλιο λίθο της σύγχρονης φιλελεύθερης κοινωνίας, φαίνεται ότι δεν ορίζεται εύκολα. Και ακριβώς επειδή δεν ορίζεται εύκολα, μπορεί να χρησιμοποιηθεί από οποιονδήποτε, σε οποιοδήποτε πλαίσιο και για οποιονδήποτε σκοπό. Και κάπου εκεί είναι που αρχίζουμε να υποψιαζόμαστε ότι η συχνή επίκλησή της μετατρέπει μία τόσο σημαντική ανθρώπινη διαίσθηση σε ρητορικό τέχνασμα που τελικά της στερεί το βάθος και τη σημασία. Διότι, από τη στιγμή που η ‘αξιοπρέπεια’ γίνεται κάτι τόσο ρευστό που προφανώς δεν επαρκεί για να καθοδηγήσει πράξεις και συνειδήσεις, χάνει τη σημασία της και καταντά ‘ένας κενός τόπος μεταξύ πολλών’ όπως είχε γράψει και ο Παναγιώτης Κονδύλης. Στη χρεωκοπημένη Ελλάδα του 2015 αυτό αποτελεί μία δυσάρεστη αλήθεια, όχι επειδή η ‘αξιοπρέπεια’ δεν έχει σαφές περιεχόμενο, αλλά ακριβώς επειδή χρησιμοποιείται με τέτοιο τρόπο που την καθιστά ανούσια, όπως και πολλά άλλα.
Η σύγχρονη Ελλάδα ευτυχώς ή δυστυχώς ξεδιπλώνει τις τελευταίες δεκαετίες την πιο αρνητική πλευρά του φιλελευθερισμού: έναν ακραίο ατομισμό που έχει εκτοπίσει οποιαδήποτε μορφή κοινοτισμού, και ο οποίος –όταν δεν οδηγείται στα επιθυμητά αποτελέσματα- έχει αξιώσεις από όλους και όλα. Πιο απλά, το ενδιαφέρον του ατόμου στρεφόταν ανέκαθεν –τουλάχιστον όσο μπορώ να θυμηθώ- γύρω από τον εαυτό του και τους οικείους του με μία διαρκή αποξένωση από το συμφέρον της κοινότητας, κάτι που φαινόταν και φαίνεται σε όλα τα επίπεδα της κοινωνίας και των πολιτικών θεσμών, με διαρκείς διεκδικήσεις από την περίεργη εκείνη απρόσωπη οντότητα που ονομάζουμε ‘κράτος’. Η αταξία αυτή όπως εκδηλώθηκε στον οικονομικό τομέα, ο οποίος και μας απασχολεί πλέον ιδιαίτερα έντονα, κάποια στιγμή επηρέασε δραματικά τη ζωή όλων, μια και η ατομική σφαίρα στην οποία ζούσαμε για πολλά χρόνια μας έκανε προς στιγμή να ξεχάσουμε το βλέμμα των άλλων, εκείνων των ‘απεχθών τεχνοκρατών’ της Ευρώπης, οι οποίοι κάποια στιγμή μας έφεραν αντιμέτωπους με τις ευθύνες μας. Το αποτέλεσμα: πρέπει με αξιοπρέπεια να αντισταθούμε και να θυμηθούμε τις αξίες της δημοκρατίας (1η χρήση του όρου ‘αξιοπρέπεια’), τη στιγμή που οι δυσάρεστες επιπτώσεις των επιλογών μας έχουν ως συνέπεια….την προσβολή της αξιοπρέπειάς μας (2η χρήση του όρου – με τις μειωμένες συντάξεις, τις ουρές στα ΑΤΜ, τις επιδρομές στα super market, το φόβο και την αβεβαιότητα κτλ κτλ…). Είμαι βέβαιος ότι ο Marcel όταν αναφερόταν στο μυστηριώδη χαρακτήρα της ‘αξιοπρέπειας’ δεν είχε κάτι τέτοιο στο νου του.
Για κάποιον παράξενο λόγο φαίνεται ότι συλλογικά ξεχάσαμε ότι δεν επιλέγουμε τους κανόνες με τους οποίους λειτουργεί πλέον ο κόσμος, αλλά όταν αυτό έγινε απότομα φανερό, απαιτήσαμε λόγω ‘αξιοπρέπειας’ οι κανόνες να αλλάξουν ή να είναι περισσότερο επιεικείς απέναντί μας, για λόγο που δεν έχω ακόμη καταλάβει. Κάπως έτσι είναι που ένας τόσο φορτισμένος και ιερός όρος μετατρέπεται σε ένδειξη αλαζονείας. Διότι δεν ευθύνονται οι γύρω για την αδυναμία μας να δημιουργήσουμε ένα περιβάλλον σεβασμού και αλληλεγγύης, με λειτουργικούς θεσμούς και ανθηρή οικονομία, παρά το ότι οι θεωρίες συνομωσίας προσφέρουν μία εύκολη απάντηση σε όλα αυτά. Ένα περιβάλλον σταθερότητας και αναγνώρισης της αξίας του άλλου προφανώς απαιτεί πειθαρχία, την ύπαρξη ενός υπέρτατου ‘αγαθού’ που θα ενορχηστρώσει την κοινωνία αλλά και εκούσιο περιορισμό της ‘ελευθερίας’ μου για το καλό της κοινότητας, πράγματα για τα οποία δε φημιζόμαστε. Δεν θα διαφωνήσω ότι ο κόσμος των αριθμών και της οικονομίας είναι ένας κόσμος ανελέητος, που δεν ενδιαφέρεται για το επιμέρους άτομο και που υποβαθμίζει τον άνθρωπο σε ένα σημείο, κάπου σε μία γραφική παράσταση στην οθόνη ενός υπολογιστή. Αυτός είναι ο κόσμος όμως στον οποίο επιλέξαμε να ζούμε, κατά μία έννοια ο κόσμος που δημιουργήσαμε, και είναι ένας παραπάνω λόγος –αν σκεφτούμε προς στιγμή ωφελιμιστικά, σαν να μην υπάρχει έμφυτη αξία στη συλλογικότητα και την τάξη- για να πειθαρχήσουμε. Αλλά προφανώς αποτύχαμε, μάλλον λόγω αξιοπρέπειας. Δεν έχει ακουστεί ακόμη κάτι τέτοιο, αλλά αν όντως ακουστεί δεν θα εκπλαγώ.
Πρέπει όμως να υπενθυμίσουμε ότι η ‘αξιοπρέπεια’ (με τη γνήσια σημασία της) απαιτεί την αναγνώριση των ευθυνών μας και, κατά συνέπεια, μετάνοια. Μετάνοια για το πώς καταχραστήκαμε χρήματα άλλων, μετάνοια για το πώς απέναντι στους συνανθρώπους μας, μετάνοια για την απώλεια της αξιοπιστίας μας.
Λύσεις έχουν προταθεί πολλές. Δεν είναι σκοπός μας να προτείνουμε ακόμη μία. Πρέπει όμως να υπενθυμίσουμε ότι η ‘αξιοπρέπεια’ (με τη γνήσια σημασία της) απαιτεί την αναγνώριση των ευθυνών μας και, κατά συνέπεια, μετάνοια. Μετάνοια για το πώς καταχραστήκαμε χρήματα άλλων, μετάνοια για το πώς συμπεριφερθήκαμε απέναντι στους συνανθρώπους μας, μετάνοια για την απώλεια της αξιοπιστίας μας. Σε μία ηδονοκρατούμενη-ατομοκεντρική κοινωνία είναι δύσκολο να πείσεις τον κόσμο για το ότι η μετάνοια έχει αντικειμενική αξία και για το ότι στη μετάνοια βρίσκεται πραγματική αξιοπρέπεια, για όσους έσφαλλαν και αναγνώρισαν το σφάλμα τους. Αναμένουμε με αγωνία τη στιγμή που κάποιος επώνυμος θα πει ‘συγνώμη –τι δύσκολη λέξη- κύριοι, σφάλλαμε’. Ποιος ξέρει, αν σαν Έλληνες το καταλάβουμε, ίσως μετά αρχίσουμε να σκεφτόμαστε ότι μπορεί να υπάρχει και Θεός κάπου.
